مقاله نگاهی به تاریخچه تذهیب قرآن
با توجه به رشد روزافزون علم و آموزشهای کوتاه مدت، مرکز توسعه آموزشهای مجازی پارس با هدف بالا بردن سطح علمی و کمک به تحقق این امر مقاله نگاهی به تاریخچه تذهیب قرآن را طراحی و در دسترس علاقمندان قرار داده است .
نگاهی به تاریخچه تذهیب قرآن
درباره هنر نقاشی و مذهب كاری در قرون اولیه اسلام اطلاع زیادی در دست نیست. قدیمترین اثری كه از این هنر باقیمانده تنها روی قرآن ها آنهم از قرن سوم هجری ببعد میتوان ملاحظه نمود. این قرآنهای نفیس كه غالباً به دستور سلاطین و امراء وقت تهیه میشد سعی می گردید كه بطرز بسیار عالی آرایش گردد.
از طرز تذهیب و آرایش قرآن هائیكه قبل از این زمان تدوین گردیده اطلاع چندانی در دست نیست ولی شاید بتوان تاریخ آرایش و تذهیب قرآن را همزمان با نوشتن آن دانست به این معنی كه نخست به منظور تعیین سر سوره ها، آیه ها، جزوه ها و سجده ها آن را به نوعی تزئین می نموده اند. رفته رفته علاقه مفرط مسلمانان به قرآن و همچنین عشق به تجمل، هنرمندان را بر آن داشت تا در تذهیب آن دقت بیشتری بكار برند و در نتیجه این آثار از صورت سادگی بیرون آمد و جنبه تزئینی به خود گرفت بخصوص كه این قرآنها برای امرا و بزرگان و دولتمندان روز نوشته می شد و این امر خود یكی از علل توجه هنرمندان به تزیین بیشتر و بالاخره موجد تكامل فن تذهیب گردیده است.
قدیمی ترین قرآنهای باقی مانده از قرون اولیه اسلام همگی به خط كوفی است، نقش و تزئین آنها تقریباً یكنواخت بوده فقط در صفحه اول وگاهی دو صفحه آخر با نقوش هندسی آرایش گردیده اند. سر سوره ها نیز غالباً دارای نقوش تزئینی بوده و عموماً در سمت راست آنها یك یا چند گل درشت وترنج طرح می نموده اند. شروع سوره و اسم آن را هم به قلم زر می نوشته اند و نقطه های حروف را با رنگ قرمز و سبز یا زعفران و آب طلا مشخص می نموده اند. محل حزب و سایر علامات هم به همین شیوه مزین شده اند.
چون عده ای از ایرانیهای مانوی مذهب كتاب دینی خود (ارژنگ یا ارتنگ) را كه بوسیله مانی منقوش و مزین و به آنها عرضه گردیده بود تزئین می نموده اند بعد از ایمان آوردن به اسلام از نظر اینكه در این مذهب نقش شكل و تصویر نهی گردیده و مكروه شناخته شده بود احتمال دارد كه هنرمندان برای ارضاء غریزه هنری خود به طرزی كه در بالا ذكر آن گذشت به تزئین و تذهیب می پرداخته اند.
ضمن صفحات بدست آمده از كاوشهای علمی تورفان ملاحظه می شود كه نقاشان و خطاطان آن زمان توانسته اند به نحو زیبائی خطوط را با نقوش تركیب نمایند و این سبكی است كه در دورا ن اسلامی نیز متداول و معمول گردیده است.
فن تذهیب روز بروز راه كمال پیمود زیرا به همان اندازه كه نسبت به خوشنویسی توجه می شد فن آرایش و تذهیب نیز مورد علاقه بزرگان و امرا واقع گردید تا جائیكه در نقاط مختلف مملكت بخصوص خراسان، مراكزی جهت تعلیم و پرورش علاقمندان در این فن بوجودآمد. دردوران اولیه خود خطاطان كار تذهیب را به عهده داشته اند ولی بتدریج تقسیم كار بین هنرمندان متداول و مرسوم گردید. به احتمال قوی اول خطاط و خوشنویس كار خود را انجام می دادند یعنی نسخه كتاب و یا قرآن را می نوشته و در ضمن كتابت آن مقداری را كه برای كشیدن صور و یا مذهّب كاری لازم بوده است در صفحات خالی می گذارده است، بطوریكه بعضی از این كتابها كه هم اكنون در دست می باشد می نمایاند كه قسمتی از كار تذهیب ناتمام مانده است.
طرز تزئین و تذهیب قرآنهای قرن ششم با روشی كه در دوره های قبل به كار برده شده اختلاف پیدا می كند به این معنی كه تزئینات از حال سادگی خارج شد. و نقوش هندسی جای خود را به طرحهای شاخ و برگ دار داده اند این گلبرگهای به هم پیچیده انسان را به یاد نقوش سلجوقی كه بر روی مساجد این دوره در اصفهان و قزوین و اردستان بنا شده اند می اندازد. از دوره سلجوقی تعدادی قرآنهای مذهّب باقی مانده كه شاید یكی از بهترین و نفیسترین انواع آن قرآنی است با تفسیر در چهار مجله كه در سال 584 فراهم گردیده است.این قرآن برای مطالعه امیر غیاث الدین ابوالفتح محمد بن سام تهیه و كاتب آن محمد بن عیسی بن علی نیشابوری است ولی متأسفانه از نام مذهب آن ذكری به میان نیامده و احتمال فراهم آوردن آن در خراسان از نظر اسم، همین امیر غوریان می باشد كه قرآن به نام او مصور است.
در اواخر قرن هفتم و اوائل قرن هشتم هجری شهر تبریز یكی از مراكز مهم برای تشویق و پرورش هنرمندان بشمار میرفت و این امر موجبات توسعه و تكامل فن نقاشی و تذهیب را فراهم ساخت، بخصوص در اوائل قرن هشتم به همت و سعی خواجه رشید الدین كه بانی ربع رشیدی در نزدیكی شهر تبریز است توجه بیشتری برای كتابت قرآن و كتاب و آرایش و تذهیب آنها مبذول گردید و در نتیجه مكتب جدیدی كه به مكتب تبریز معروف گشت بوجود آمد كه درهنر نقاشی و فن تذهیب دوره های بعد تأثیر بسزائی نموده است.
تذهیب قرآن به خط كوفی ـ قرن سوم هجری
تذهیب قرآن در آغاز قرن سوم هجری
از تغییراتی كه در طرز تذهیب و آرایش قرآن و كتاب حاصل گردیده این است كه اشكال هشت گوش و ستاره های دوازده پر به صورت مركب یا مجزا از هم بر سر لوح ها دیده میشود، و نیز ستاره های آبی رنگ و گلهای پرپر كوچك برای تزئین بكار میرفته است. سر سوره ها نسبتاً پهن و با خط كوفی روی زمینه لاجوردی با شاخ و برگ درشت نموده شده است. در حواشی قرآن نیز گاهی نقش تزئینی از طرحهای اسلیمی دیده میشود كه از حیث رنگ آمیزی بسیار جالب میباشد. علاوه بر رنگ طلا از الوان دیگر چون آبی، قرمز، سبز و پرتقالی نیز استفاده میشده است. رویهم رفته در این دوره صنعت تذهیب به اوج كمال و ترقی خود رسیده است.
تذهیب قرآن كه كار محمد بن ایبك در سال 704 هجری
تذهیب قرآن مربوط به قرن هفتم هجری
دوره تیموری از دوره های بسیار مهم و پررونق و اعلای هنر مذهّب كاریست. سلاطین تیموری همه مشوق هنر كتاب نویسی بوده اند كه بزرگترین و مهمترین آنها بایسنقر میرزا پسر شاهرخ بوده است چه این شاهزاه علاوه بر اینكه خود به شخصه مردی هنرمند و از فنون كتابت و خط و تذهیب و نقاشی بهره مند بود، جمع كثیری از هنرمندان كه از سراسر امپراطوری تیموری گرد آمده بودند در دربار و دارالعلم و كتابخانه ای كه در هرات بنیاد نهاده بود می زیستند. در این شهر كاغذ ساز، خطاط، تذهیب كار، صحاف، رنگ ساب، نقاش و امثال این قبیل هنرمندان در تهیه كتب كه میتوان بعضی از آنها را از نفیس ترین و زیباترین كتابهائی كه تا كنون تهیه شده دانست
نمونه های مختلف از تذهیب قرآن مربوط به قرن دوازدهم هجری
سر لوح قرآن ـ قرن دهم هجری
تذهیب قرآن رقم غزیز بن محمد ـ حدود قرن نهم هجری
با یكدیگر همكاری و تشریك مساعی می نموده اند. در این زمان هنرمندان توجه زیاد به ترسیم اشكال نباتات و گلها و مناظر طبیعی و گاهی اشكال طیور مبذول داشته اند. قرآنهای این دوره مخصوصاً آنها كه برای شاهرخ و بایسنقر میرزا فراهم شده در زمره زیباترین تذهیب كاریهاست. طلا و لاجورد یكی از عوامل اصلی كار آنها بوده و در همه حال برای آرایش و تذهیب كتاب و قرآن از آنها استفاده میشده است. صنعت تذهیب كه در دوره تیموری راه كمال پیمود در زمان صفویه نیز ادامه یافت. در این زمان زمینه معمولاً آبی رنگ است و تقسیمات كوچكتر به رنگ طلایی و سیاه دیده میشود طرحهای تزئینی به رنگ سفید وزرد و سرخ و آبی و سبز است. تذهیب كاری و نقاشی با طلا در دوره صفویه ترقی كرد. بسیاری از نسخ باقی مانده از این زمان حاشیه بزرگی دارد كه مناظر طبیعی و اشكال انسان و حیوان بر آن نقاشی شده و برنگ طلایی و سبز و زرد در آنها بكار رفته است.
نگاهی به تاریخچه تذهیب قرآن
منبع: ویکی پدیا
