مقاله آینده پژوهی
تفکر درباره ی آینده وحوادث آن ، سابقه ای به دیرینگی تاریخ خودآگاهی بشردارد، آن گونه که مردم همه ی دوران ها همواره مشتاق کشف وعلم به آینده ی خویش بوده اند و معابد یونان باستان و رواج و رونق حرفه ی طالع بینی میان همه ی ملل واقوام شاهد این واقعیت است.
این علاقه ی ذاتی ومیل طبیعی به شناخت آینده دردوران کهن ، به تدریج جای خویش رابه ضرورت شناخت آینده دردوران معاصرداده است ؛ زیرا لازمه ی زندگی دردنیای پرسروصداوسیال امروزــ که گاهی حاوی تغییراتی غافلگیرکننده وبی ارتباط با زمینه ی قبلی است ــ همانا مطالعه ی آینده به مثابه یک علم مدرن وامکان شناخت فرصت ها وتهدیدات پیش روی است.
آینده پژوهی یکی ازروش های مدرن مطالعه ی آینده است وازشاخه های فناوری های نرم محسوب می شود ؛ البته هدف این علم نه تنها کشف آینده بلکه اساساَ مهندسی هوشمندانه ی آینده است ؛ درست به همین دلیل که آینده پژوهی جزوفناوری های نرم است و دانشی جهت دار به شمارمی آید؛ از این رواقتباس وتقلید کورکورانه ازآن می تواند فوق العاده گمراه کننده وخطرناک باشد.
ملت ما اگرچه میراثی عظیم ازمعارف مربوط به آینده را دراختیار دارد ، اما هنوز درزمینه ی آینده پژوهی به عنوان یک علم مدرن درابتدای راه است ومسیری طولانی درپیش دارد.
تعریف آینده پژوهی:
تعاریف مختلفی برای آینده پژوهی عنوان شده است که شایدتعریف زیریکی ازجامع ترین آنهاباشد:
«آینده پژوهی تلاشی نظاممند (سیستماتیک) برای نگاه به آینده ی بلندمدت درحوزه های : دانش ، فناوری،اقتصاد،محیط زیست ، جامعه و...است که هدف اصلی آن ، شناخت فرصت ها وفناوری های جدیدوتعیین بخش هایی است که سرمایه گذاری درآنهااحتمال بازدهی بیشتری دارد؛ به بیان دیگر،« آینده پژوهی یعنی مهیا بودن برای آینده واستخدام منابع موجود به بهترین وجه ممکن درراستای ارزش ها واهداف. »
مهم ترین آثار ترویج آینده پژوهی مدرن:
نخست اینکه شاخصی ازمردم سالاری دولت ها درحوزه ی سیاست گذاری عمومی شناخته می شود. شهروندان می توانند ازطریق فرآیندهای آینده نگاری درطراحی جوامع آینده خود سهیم باشند ودیدگاه های خاص خود را درمورد آینده اظهارکنند. دوم اینکه موجب می شود تا آینده ازافق های گوناگون اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، امنیتی، دفاعی صنعتی ، تجاری و... مورد بررسی قرارگیرد وفقط ازمنظرعلم وفناوری مورد کاوش قرار نگیرد.
تغییر
مردم درگذشته های دور به اندازه ی کافی فرصت داشتند تا زندگی خود را براساس عادت های شان بنا کنند ؛ وازاین روبسیارآسوده خاطربودند ؛ اما با پیشرفت علم وفناوری درسده های اخیر، پدیده ی «تغییر» ظهورکرده وثبات تقریباَ یک پدیده ی نادرشده است . موج های تغییریکی پس ازدیگری فرا می رسند و انواع واقسام پدیده های اجتماعی بدیع به همراه می آورند وازآنجا که حامل عنصرتازگی هستند ،ازیک سو ما را به «فهمیدن» وادار می کنند وازسوی دیگرشالوده ی عادت های مارا درهم می کوبند. شتاب تغییریک نیروی مشخص وعینی است که تا اعماق زندگی شخصی ما نفوذ می کند وما را وادار می کند که نقش های تازه ای برعهده بگیریم؛ البته این فرصت برای همه ی ما وجود دارد که تغییررا به سود خود ودرجهت مصالح ومنافع خود هدایت کنیم . دراینجا پای« پیش بینی » به میان می آید ؛ بنابراین با بهره گیری هوشمندانه ازدانش آینده پژوهی ، فرصت می یابیم تا آگاهانه وپیش دستانه ، موج های تغییررا پیش بینی کرده، به فکرچاره بیفتیم.
اصول موضوعه ی آینده پژوهی
آینده پژوهی برچند فرضیه درباره ی جهان هستی ونقش انسان استواراست. دراینجا برخی ازاین اصول اساسی را ــ که نشانه ی اصلی تفکرآینده پژوهان مدرن است ــ مرورمی کنیم:
1. ارتباط گذشته وحال :
این اصل تقریباَ میان تمام آینده پژوهان مشترک است که جهان هستی یک پارچه است نه آمیخته ای
ازاجزای مستقل وبی ارتباط با یکدیگر.ازدیدگاه آینده پژوهی ، انسان مثل همه ی کائنات، بخشی از هستی را تشکیل می دهد.
به عقیده آینده پژوهان ، جهان آینده ازدرون جهان حال خلق می شود ؛ ازاین روبا نگاه دقیق به رویدادهای جهان طی چند سال گذشته می توانیم نکات بسیاری رادرباره ی آینده دریابیم.
2 . عنصرحیاتی درمطالعات آینده پژوهی
درآینده های کوتاه مدت ( کمترازپنج سال ) نمی توان تغییرات عمده درجهان امروز را متصور شد، همچنین دردوره ی زمانی بیش ازپنجاه سال تغییرات عمده ای به وقوع خواهد پیوست که به احتمال قوی نمی تواند درتصمیم گیری های امروزما تأثیرچندانی داشته باشند.
به همین دلیل، آینده پژوهان بربازه های زمانی بین 5 تا50سال تأکید می کنند و برنامه ها واهداف خودرا درهمین دوره ی زمانی تعریف می کنند.آنها معتقدند که تصمیم های امروز، جهان فردا را تشکیل می دهد.
3. اهمیت ایده های مربوط به آینده:
جایی که آینده وجود ندارد باید آن را ابداع کرد ؛ یعنی باید ایده هایی رامطرح ساخت که رویدادهای احتمالی آینده را نشان دهند.اهمیت این ایده ها ازآنجا است که تفکرما آمیزه ای ازادراک گذشته وتصویرهای ذهنی ما از رویدادهای محتمل آینده است. ایده ها به دو دسته تقسیم می شوند: مفاهیم ونظریه ها.
مفهوم ، بیانگرنوعی نقشه ی ذهنی یا تصورازچیزی است ونظریه عبارت است ازایجاد رابطه بین دو یا چند مفهوم برای نشان دادن چگونگی هم زیستی آنها با یکدیگر.
مفاهیم ونظریه ها شاکله های ذهنی ما ازچگونگی کارکرد جهان هستند که می توانیم به وسیله ی این شاکله ها وقایع گذشته رابه یادآوریم و رویدادهای آینده را درذهن خود مجسم کنیم ؛ بنابراین تفکرعبارت است ازکاربرد ماهرانه ی مفاهیم ونظریه ها به شیوه های مختلف. وقتی تخیل می کنیم ، اجازه می دهیم که مفاهیم مختلف به گونه ای آزادانه وسیال درخود آگاه ما ظهورکنند بدون اینکه بکوشیم آنها را روی یک مسئله خاص متمرکزکنیم (روندسیال ذهن) .
تصویرآینده که درذهن مردم شکل می گیرد، نقش اساسی درشکل بخشیدن به آینده ایفا می کند. برای دست یابی به ایده ، راه های گوناگونی وجود دارد؛ ازجمله : تحقیق وتوسعه،هم اندیشی وتشکیل اندیشکده های بزرگ وکوچک کناردست مدیران.
فنون و روش های آینده پژوهی
روش دیده بانی
دیده بانی به معنای پایش مستمرتغییرات جهانی درزمینه های مختلف توسط یک گروه علاقه مند به تغییرات آینده پژوهی است .دیدبانان عطش دانستن دارند و پیوسته درنشریه ها وپایگاه های اطلاعاتی اینترنت کاوش می کنند و یافته های حاصل ازپایش خود را همچون خونی تازه درشریان های سازمان جاری وطراوت فنی وعلمی سازمان را تضمین می کنند.
تحلیل روند
تحلیل روند عبارت است ازمطالعه یک روند مشخص به منظورکشف چیستی علت های بروزسرعت توسعه وپیامدهای احتمالی آن. تحلیل روندها باید بسیاردقیق باشد ؛ زیرا یک روند مشخص می تواند تأثیرهای بسیارمتفاوتی برابعاد گوناگون زندگی ما داشته باشد وازسوی دیگرشاید بسیاری ازاین تأثیرها درنگاه اول قابل کشف نباشند.
پایش روند
روندهایی که دریک جامعه، صنعت یا بخش مشخص اهمیت ویژه دارند باید به دقت پایش شوند ؛ به عنوان مثال، نرخ رو به رشد بیکاری وافزایش سن ازدواج شاید آثار چشم گیری برآینده ی سازمان ها و جوامع مختلف داشته باشد.
برون یابی روند
اگراطلاعات آماری دردست باشد می توان تغییرات روندها را به صورت نموداری رسم کرد . آینده پژوهان با ادامه دادن نمودار، یعنی برون یابی آن، می کوشند آینده را برپایه ی میزان کنونی تغییر پیش بینی کنند ؛ البته این نکته دارای اهمیت است که ثبات میزان تغییربردقت این گونه پیش بینی ها تأثیر گذاراست.
توسعه وتحلیل سناریو
سناریوها درواقع تلاش هایی هستند برای تجسم وبازنمایی رویدادهای ممکن آینده برپایه ی آنچه می دانیم یا آنچه تصورمی کنیم می دانیم! سناریوها به این دلیل مفیدهستند که به ما کمک می کنند تا بفهمیم نتایج وپیامدهای احتمالی تصمیمی که اتخاذ می کنیم چه خواهد بود. آینده پژوهان برای توصیف رخدادهای احتمالی آینده ازشیوه ی سناریوسازی استفاده می کنند. در آینده پژوهی که مملوازعدم قطعیت است ، سناریوها کاربرد ویژه و بسیارمهمی دارند ومعمولاَ چندین سناریوتوسعه می یابند به گونه ای که تصمیم گیران متوجه باشند که ممکن است برخی رویدادهای آینده سناریوی بسیارمحتملی را که مبنای برنامه ریزی آنها بوده ازاعتبارساقط کند.سناریوها به شکلی داستان گونه نوشته می شود؛ زیرا ازحرفه سینما وارد عرصه ی علم شده است.
مشاوره وهمفکری
ازآنجا که دومغزبهترازیک مغزکارمی کند باید دیدگاه دیگران به ویژه افرادخبره وکارشناس را نسبت به آینده جویا شویم؛ ضمن اینکه کارگروهی وهمفکری دراین زمینه می تواند بسیار راهگشا باشد.
مدل سازی
ما می توانیم رویدادهایی را که درجهان واقع رخ می دهند به شیوه های گوناگونی تقلید وباز آفرینی کنیم تا آنها را بهتربفهمیم.مدل سازی یکی ازاین شیوه هااست که تفکرما را ازآینده به صورت عینی ترارائه می دهد.
شبیه سازی یا بازی یک مدل درواقع نمایش ایستایی ازشیئی معین است ؛ امامفهوم همزاد وپویایی آن شبیه سازی نام دارد. شبیه سازی رایانه ای نیزجزء همین دسته قرارمی گیرد.
