مقاله آشنایی با گیاهان دارویی
با توجه به رشد روزافزون علم و آموزشهای کوتاه مدت، مرکز توسعه آموزشهای مجازی پارس با هدف بالا بردن سطح علمی و کمک به تحقق این امر مقاله آشنایی با گیاهان دارویی را طراحی و در دسترس علاقمندان قرار داده است .
آشنایی با گیاهان دارویی
گیاه شناسی سرخدار
سرخدار درختي است با نام علمي Taxus baccata L.، پرشاخه، به ارتفاع 15-5 متر و متعلق به خانواده سرخدار (Taxaceae). خانواده سرخدار شامل سه جنس مي باشد
سرخدار درختي است با برگ هايي باريك و دراز كه در سطح فوقاني پهنك به رنگ سبز تيره و شفاف بوده ولي سطح تحتاني آن به رنگ سبز روشن مي باشد. طول برگ ها به 3-2 سانتيمتر و عرض آن به 3-2 ميليمتر مي رسد. گل هاي گياه عاري از كاسه و جام مي باشند و به دو صورت نر و ماده، واقع بر روي دو پايه جداگانه ظاهر مي شوند. گل نر آن 12-4 پرچم فشرده و گل ماده آن كه شبيه به يك جوانه كوچك است منحضراً يك تخمك برهنه واقع در درون محفظه اي به صورت پياله دارد كه تدريحاً گوشت دار و قرمز رنگ شده، منظره يك ميوه بسته را كه در قسمت انتهايي باز است پيدا مي كند. رنگ پوست درخت قهوه اي مايل به قرمز است. سرخدار درختي است كند رشد ولي ديرزي كه 1000 تا 1500 ساله آن نيز در طبيعت مشاهده شده است. به طور طبيعي جست هايي از اطراف ريشه آن بيرون مي زند كه در سوزني برگان كمتر مشاهده مي شود و ماده رزين نيز در چوب آن وجود ندارد.
اين درخت در منطقه مديترانه و برخي نقاط آسيا مانند ايران به حالت وحشي مي رويد. اين درخت در مازندران و گرگان به سرخدار، سرخه دار و سخدار، در كتول به سوختال و در سخت سر و آستارا به سيردار موسوم است
تكثير گياه از طريق كاشت بذر و قلمه زدن امكان پذير است. بذر گياه در مرداد ماه مي رسد. جوانه زدن آن نامنظم و گاهي 3-2 سال طول مي كشد. بذور تيمار شده با استرس هاي دمايي به صورت يك ساعت گرما (30 درجه سانتي گراد) و يك ساعت سرما (5- درجه سانتي گراد) به مدت 24 ساعت موجب افزايش درصد جوانه زني مي شود. وزن هزار دانه بذر خالص آن 50 گرم است. معمولاً نهال هاي به دست آمده از بذر را 3-2 سال در خزانه نگاه مي دارند و سپس به زمين اصلي منتقل مي كنند.
آشنایی با گیاهان دارویی
پراكنش و اكولوژي سرخدار
سرخدار درختي است سايه پسند كه به محيط سايه مقاوم بوده و قادر است فعاليت هاي فيزيولوژيك خود را با وجود مقادير اندك نور ادامه دهد [6، 1]، گياه در سنين جواني از نور گريزان است اما نورپخش را به خوبي مورد استفاده قرار مي دهد. به همين دليل اشكوب زيرين جنگل هاي بسيار مرطوب و مه گرفته را در اروپا تشكيل مي دهد. ارتفاع سرخدار در جنگل هاي پونه آرام سياه رودبار به 30 متر مي رسد و در اشكوب فوقاني جاي مي گيرد. اما در منطقه هزار جريب واقع در ارتفاعات شرق شهرستان ساري T. baccata به شكل درختاني با ارتفاع متغير و كنتر از 15 متر، فقط در اشكوب زيرين درختان جنگلي مشاهده شد [نگارنده]. در مقابل، ارتفاع سرخدار در اروپا بيش از 15 متر ذكر نشده وعلاوه بر آن سرخدار اروپا همواره در اشكوب تحتاني جنگل هايي نظير راش قرار مي گيرد
گونه T. baccata در اغلب كشورهايي، حتي انگلستان، جنوب نروژ، جنوب سوئد و تا عرض جغرافيايي 61 درجه شمالي، كشورهاي بالتيك و كوه هاي آلپ تا ارتفاع 1400 متر از سطح دريا و كوه هاي كارپات، قفقاز، تركيه و جنگل هاي شمال ايران و شمال آفريقا، و به صورت جزيي در ساير نقاط پراكنده است. جنگل هاي آن به صورت مخلوط همراه با گونه هاي راش و ممرز ديده مي شود.
سرخدار در ايران در ارتفاعات 1800-900 متري از سطح دريا در جنگل هاي شمال، از آستارا تا علي آباد گسترش دارد و تنها در ناحيه رزين گل به حالت جنگلي يعني متشكل از چندين توده تقريباً خالص، يافت مي شود. درختان سرخدار موجود در ايران، از بقاياي به جاي مانده سرخدارهاي دوران سوم زمين شناسي مي باشند كه در اوايل اين دوران در دنيا ظاهر و در تمامي نيمكره شمالي پراكنده شده است. اين گونه در گذشته داراي گسترش گاه هاي بيشتري بوده ولي امروزه به علت خشك تر شدن شرايط آب و هوايي و بهره برداري هاي بي رويه و مفرط، در حالت انقراض و اضمحلال قرار گرفته است.
نتايج حاصل از بررسي تجديد حيات نشان داد كه علي رغم وجود قوه ناميه در بذور سرخدار در منطقه پونه آرام (منطقه پونه آرام در حدود 17 كيلومتري شرق روستاي سياه رودبار در فاصله 27 كيلومتري جنوب شرقي شهرستان علي آباد كتول از توابع شهرستان گرگان واقع مي باشد) تنها به دليل عدم وجود شرايط مناسب و چراي گياهان سبز و قابل دسترس وحوش در زمستان كه نهال هاي سرخدار را نيز شامل مي شود، تجديد حياتي از اين گونه پرارزش ملاحظه نمي گردد.
سرخدار در اغلب خاك ها رشد مي كند ولي در خاك هاي رسوبي بهتر رشد نمايد. در خاك هاي ضعيف و خشك رشد خوبي ندارد. سرخدار به مواد معدني مانند پتاسيم، فسفر و كلسيم احتياج دارد. تخريب خاك و كمبود مواد معدني در خاك يكي از دلايل نقصان سرخدارهاي اروپا مي باشد. مقاومت سرخدار به آلودگي هوا زياد است به همين دليل آن را در شهرها به عنوان درخت زينتي استفاده مي كنند. درخت در مقابل گاز SO2 و هيدروژن فلوريد مقاوم است اما سرماي سخت به گياه آسيب مي رساند به طوري كه سرماي منفي 21 درجه س انتي گراد كاملاً آن را از بين مي برد و به رطوبت نسبي بالا نياز دارد
تركيبات شیمیایی سرخدار
تركيبات اصلي سرخدار را تاكسان ها تشكيل مي دهند. تاكسان ها يا تاكسوييدها از نظر اسكلت اصلي، دي ترپنوييد مي باشند. كه تعدادي از كربن هاي آنها دچار اكسيداسيون شده و در نتيجه هيدروژن متصل به آنها به گروه هاي هيدروكسيل، كتوني، اتري و يا اپوكسيدي تبديل گرديده و گروه هاي هيدروكسيل در آنها مي توانند با اسيدهاي آلي مختلف پيوندهاي استري ايجاد كنند.
همچنين تاكسانها را مي توان دسته اي از مشتقات باكاتين III دانست كه گروه هيدروكسيل متصل به كربن شماره 13 آنها توسط مشتقات فنيل ايزوسرين استري شده است. تاكنون پنج نوع تاكسان در گونه هاي جنس سرخدار شناسايي شده كه براي نامگذاري آنها از حروف الفباي انگليسي استفاده شده است .
بيش از 350 تاكسان (مشتقات دي ترپنوييد) در گونه هاي مختلف Taxus تشخيص داده شده است و تاكسول يك عضو از گروه كوچك تركيباتي است كه داراي يك حلقه چهارتايي oxetane و يك زنجير جانبي استري كمپلكس در ساختمانشان مي باشند كه هر دوي آنها داراي فعاليت اختصاصي ضد موتوري هستند.
(Docetaxel) Taxotere آنالوگ تاكسول است كه به روش نيمه سنتتيك از 10- دي استيل باكاتين III توليد مي شود . اين ماده محلول در آب بوده و در درمان سرطان پستان استفاده مي شود.
در برگ هاي درخت بيش از 1/0 درصد 10- دي استيل باكاتين وجود دارد كه در زمستان به مقدار زياد با 2 و 4- دي متوكسي فنل جايگزين مي شود .. تركيبات شيميايي موجود در اين گياه عبارتند از: تاكسين، ميلوسين، تاكسي كوتين، رزين، تانن و اسانس.
براي استخراج دي ترپنوييدهاي تاكسيني كه با نام تاكسوييدها نام برده مي شوند از روش هاي معمول استخراج و از يك حلال آبي داراي قطبيت متوسط استفاده مي شود. خالص سازي تاكسوييدها طي مراحل مختلف و با استفاده از روش هاي كروماتوگرافي لايه نازك، كروماتوگرافي ستوني و HPLC صورت مي گيرد.
تحقيات نشان داده كه بالاترين غلظت ماده تاكسول در بين بخش هاي مختلف درخت سرخدار در برگ ها (055/0- 0285/0 درصد وزن خشك) و بعد از آن در ريشه ها (047/0- 023/0 درصد وزن خشك) وجود دارد. تاكسول درشاخه ها (005/0- 0013/0 درصد وزن خشك) نيز موجود است.
تحقيقات همچنين نشان داد كه ميزان تاكسول در اندام هاي مختلف تحت تأثير منطقه رويش بوده و در منطقه نور در استان مازندران ميزان تاكسول به ترتيب بالاتر از ميزان آن در منطقه گرگان بود.
نتايج تحقيقات انجام شده در مورد توليد تاكسول از طريق كشت بافت نشان داد كه جداكشت هاي ساقه در مقايسه با جداكشت هاي برگ علاوه بر توليد كالوس بيشتر، محتوي تاكسول بالاتري هم هستند و بنابراين براي كشت بافت به منظور توليد تاكسول مناسب تر مي باشند. همچنين در بين قندهاي بررسي شده، ساكارز به عنوان بهترين قند معرفي مي گردد زيرا ضمن توليد كالوس بيشتر، محتوي كالوس را نيز بالا مي برد
خواص درماني سرخدار
از خواص اين گياه مي توان به اثرات آن بر روي قلب، رحم، فلج كنندگي و مخدر بودن آن اشاره كرد. از آنجا كه اين گياه بسيار سمي است بر قلب اثر فلج كننده دارد. همچنين ممكن است باعث سقط جنين شود. برگ ها سمي ترين بخش گياه هستند در حالي كه ميوه را بعد از جدا كردن هسته مي توان خورد ..
سرخدار شامل مجموعه اي از آلكالوييدها نظير تاكسين، دي ترپن ها، ليگنان ها، تانن و رزين ها مي باشد. اگر چه از سرخدار در دزهاي كم جهت درمان روماتيسم، بيماري هاي كبد و مشكلات ادراري استفاده مي شود ولي سميت زياد اين گياه، آن را يك گياه غيرايمن ساخته است..
ميوه عاري از دانه گياه اثر نرم كننده، رفع سرفه و ملين دارد.Perey در سال 1790 ميلادي از ميوه عاري از دانه اين درختچه نوعي شربت و ژله تهيه مي كرد كه روزانه به مقدار چند قاشق جهت رفع سرفه هاي مزمن، سياه سرفه و حتي دفع سنگ كليه و رفع نزله به بيماران خود مي داد..
بررسي اثرات بيولوژيكي تاكسوييدها در بدو امر به خاطر يافتن علت آثار سمي گياه بوده است. بيشتر مطالعات انجام شده درباره اثرات بيولوژيكي تاكسوييدها مربوط به اثرات سيتوتوكسي سيتي آنها از طريق تأثير بر توبولين ها است. امروزه اين گياه با سم شناسي انساني و داملي كاملاً در ارتباط است. سميت قلبي عصاره سرخدار را به آلكالوييدهاي (تاكسين ها) موجود در آن نسبت داده اند ..
جدیدترین تحقیقات حاکی از خواص فوق العاده این گیاه در درمان سرطان دارد
سميت قلبي تاكسين ها احتمالاً از طريق تأثير آنها بر روي كانال هاي يوني است كه موجب توقف جريان سديم و كلسيم مي شود. مكانيسم اين فعاليت در سطح مولكولي ناشناخته است. بررسي تاكسين ها از نظر سميت قلبي مشكل مي باشد و علت آن ناپايداري مولكولي تاكسين ها و مشكل جداسازي آنها از يكديگر مي باشد. بررسي انجام شده بر روي دو تاكسين A و B نشان داده است كه تاكسين B يك تركيب سمي با LD50 معادل 5/4 ميلي گرم بر كيلوگرم در موش است ..
در حالي كه تاكسول سميت قلبي نسبتاً كمي از خود نشان داده است اما وجود ناخالصي آلكالوييدي و مقادير جزيي از تاكسين B در فرآورده دارويي مي تواند اهميت باليني پيدا كند. اين اهميت زماني بيشتر خواهد بود كه دز نسبتاً زياد تاكسول به كار برده شود زيرا آنومالي قلبي براي تاكسين B در دوز كمتر از 5/0 ميلي گرم بر كيلوگرم گزارش شده است. همچنين توقف تخمك گذاري و جلوگيري از لانه گزيني در خرگوش ها و موش هاي سفيد توسط عصاره سرخدار گزارش شده است ..
در هر دو گروه تركيبات تاكسوييدي و غيرتاكسوييدي (ليگنان ها)، استخراج شده از سرخدار تركيبات ديگري نيز وجود دارد كه داراي اثرات سيتو توكسي سيتي كمتري نسبت به تاكسول هستند. مخصوصاً بعضي از تاكسوييدهاي غيرآلكالوييدي مي توانند رونويسي DNA و سنتزپروتئين در سلول هاي سرطاني را متوقف كنند. مكانيسمي براي اين اثر تاكسوييدها شناخته نشده است و تنها تعداد معدودي از تركيبات از اين نظر امتحان شده اند ..
تاكسول از عوامل antimitotic (ممانعت كننده تقسيم سلولي) است كه سبب افزايش اجتماع ميكروتوبول ها و مقاومت آنها در مقابل دپليمريزه شدن مي شود . تاكسول برخلاف وين بلاستين و كلشي سين باعث تثبيت ميكروتوبول ها مي شود و تعادل را به سمت پلي مريزاسيون سوق مي دهد. محل اتصال تاكسول به ميكروتوبول جداي از محل هايي است كه توسط GTP و كلشي سين و وين بلاستين اشغال مي شود. ميكروتوبول هاي شكل گرفته در حضور تاكسول در invitro كاملاً محكم و استوار هستند و خصوصياتي غير از ميكروتوبول هاي طبيعي دارند. تاكسول پلي مريزاسيون توبولين را در نبود GTP يا MAPS نيز تحريك مي كند و همچنين ميكروتوبول ها را به پلي مريزاسيون كه به وسيله يون كلسيم تحريك مي شود مقاوم مي كنند. تاكسول حتي موجب پلي مريزاسيون توبولين در دماي كمتر از 4 درجه سانتي گراد مي شود ولي براي حداكثر پلي مريزاسيون در اين حالت به GTP يا MAPS نياز است .
مقاله آشنایی با گیاهان دارویی توسط کارشناسان واحد تحقیق و توسعه مرکز آموزش مجازی پارس تدوین گردیده است .
منبع :بلاگفا
