مقاله بررسی مفهوم و راهکارهای پیشنهادی اصلاح الگوی مصرف
با توجه به رشد روزافزون علم و آموزشهای کوتاه مدت، مرکز توسعه آموزشهای مجازی پارس با هدف بالا بردن سطح علمی و کمک به تحقق این امر مقاله بررسی الگوی مصرف را طراحی و در دسترس علاقمندان قرار داده است .
مقدمه و بیان مسأله
مصرف گرایی یکی از پدیده های اقتصادی است که پس از انقلاب صنعتی رونق چشمگیری پیدا کرد. از جمله عوارض این پدیده می توان به تحدید منابع، آلودگی های محیط زیست و فاصله ی اجتماعی و تشدید رفتارهای غلط فردی و اجتماعی چون “اسراف” اشاره کرد. سؤال اساسی این است که چرا جامعه ما گرایش به مصرف گرایی دارد؟ چرا مصرف گرایی برای عده ای نوعی افتخار محسوب می شود؟ آیا میان مصرف گرایی و توسعه نیافتگی اقتصادی رابطه ای وجود دارد؟ چگونه می توان گرایش به مصرف گرایی را در سطح جامعه کاهش داد؟ چگونه می توان مردم را در مسیر درست مصرف کردن هدایت کرد؟ چه موانعی معضل مصرف گرایی را تشدید می کند؟ هنگامی که زیر بنای مناسب تولید و در آمدی وجود نداشته باشد و در عین حال بر مصرف تأکید شود، آسیب های متعددی در جامعه بروز می کند. در شرایط رونق اقتصادی و بالا رفتن قدرت خرید مردم، مصرف گرایی رواج می یابد ولی عوامل فرهنگی در تعیین حدود آن بسیار موثرند. از جمله عوامل مهم در کنترل مصرف: تشویق مردم به پس انداز و سرمایه گذاری، ارائه الگوهای صحیح مصرف و ایجاد زمینه ی مناسب جهت فعالیت اقتصادی است. در جامعه ی ایران پس از انقلاب به رغم ماهیت و جهت گیری معنوی انقلاب، به علل مختلف ارزش های مادی رواج یافت و ارزش های معنوی را تحت الشعاع خود قرار داد. مصرف گرایی به صورت اخص آن در بین کشورهای صنعتی و کشورهای در حال توسعه عمدتاً بعد از جنگ رواج پیدا کرد. دولت و صاحبان صنایع ابتدا در کشورهای صنعتی و بعد در کشورهای در حال توسعه، انسان را به عنوان یک ماشین مصرف کننده مد نظر قرار دادند تا از این رهگذر به اهداف اقتصادی که همانا افزایش مداوم سود است نائل شوند. بنابراین مصرف گرایی، ضامن چیزی جز نیاز های کاذبی نیست که در خدمت صنایع و کشورهای صنعتی قرار گیرد. البته انسان نیز خود از لحاظ روانی آمادگی برای راحت طلبی، تجمل پرستی و حتی متمایز کردن خویش از افراد دیگر با در اختیار گرفتن کالاها و خدمات بیشتر دارد تا بدین وسیله شکاف بین خود و سایر گروه های جامعه به وجود آورد و از این شکاف برای تثبیت وضعیت اجتماعی خود استفاده کند. از آنجا که مصرف گرایی، برداشت بیش از اندازه هر فرد از منابع نادر و کمیاب خانواده است، لاجرم این موضوع باعث فشارهای متعددی بر خانواده خواهد شد. مصرف گرایی، سدی در مقابل توسعه است، زیرا مانع از سرمایه گذاری جهت طرح و اجرای زیر ساخت های توسعه می شود. هر اندازه که در درون جامعه تبلیغات ناسالم در سطح بالا و سطح فرهنگ عمومی در حد پایین باشد به همان اندازه نیز امکان پذیرش روحیه راحت طلبی و تجمل پرستی بیشتر است. انسان هایی که کمتر اعتماد به نفس داشته و کمتر در مورد نقش شان در درون جامعه تفکر می کنند، سهل تر پذیرای روحیه مصرف گرایی در جامعه هستند.
مراحل اصلی بررسی الگوی مصرف به ترتیب اهمیت
1- فرهنگ سازی
یکی از پیش نیازهای این مسیر برای رسیدن به نتیجه مطلوب، زمینه سازی ذهنی و فرهنگی برای اقشار مختلف جامعه است. امروز هر فردی از اعضای جامعه باید بداند که در فعالیتهای خود باید به بهینه مصرف کردن منابع مادی اقدام نماید تا کشور به اهداف تعریف شده در سند چشم انداز بیست ساله نظام برسد و شکوفایی و بالندگی در همه ابعاد ملی تحقق یابد. لذا بدون فرهنگ سازی به طور قطع راه به جایی نخواهیم برد. چرا که اصلاح الگوهای مصرف در کشوریک شب و به طور ناگهانی و با صدور یک دستورالعمل و بخش نامه عملی نمی شود. لذا فرهنگ سازی پایدار بستر اصلی نهضت اصلاح الگوی مصرف می باشد.
2- مدیریت قوی
داشتن مدیریت مدبرانه و عاقلانه مصرف یکی دیگر از ضروریات اولیه اصلاح الگوی مصرف به حساب می آید. مسئولان و متولیان امر با پرهیز از شعار زدگی نباید به برگزاری چند همایش، سخنرانی و چاپ مقاله و کارهایی از این قبیل خود را سرگرم کنند. لذا وجود مدیریت صحیح و عاقلانه در سطح کلان بمنظور هدایت، تدوین و انتخاب یک استراتژی راهبردی، زمینه تحقق این طرح ملی و آینده ساز را فراهم می نماید.
3- طراحی ساز و کار
یکی دیگر از پیش نیازهای اصلی در مسیر اصلاح الگوی مصرف، ترسیم اهداف، ابعاد و راهکارهای رسیدن به موضوع و تعیین شاخص هایی برای سنجش و ارزیابی روند و چگونگی پیشرفت امور است. باید برای جلوگیری از مصرف گرایی و اتلاف منابع و فرصت ها و هزینه ها در تمامی حوزه ها، سند و نقشه راهبردی تهیه و ابلاغ شود. یعنی با تهیه این سند، مدیران، مسئولان و فرماندهان سازمان های مختلف می توانند با اجرا و به کارگیری روش ها و شیوه های مدون، خود را در مسیر تحقق این اصل مهم قرار دهند.
4- جلب مشارکت مردم
جلب مشارکت مردم و افزایش آگاهی های آنان نسبت به مصرف صحیح امکانات و منابع از دیگر راهکارها در مسیر اصلاح الگوی مصرف می باشد. به حقیقت اصلاح الگوی مصرف در جامعه از کارهایی انجام شدنی است که هر یک از اعضای جامعه با مشارکت و ملزم نمودن خود به درست مصرف کردن از منابع، منافع عظیمی را برای جامعه حاصل می نمایند.
قرآن مجید و اصلاح الگوى مصرف
قرآن کریم پیروان خود را به شدت از افراط و تفریط نهی می کند و برحذر می دارد. خداوند متعال نعمت های فراوان و بیشماری در اختیار انسان قرار داده است و دستور کیفیت استفاده از آن نعمتها را صریحا در قرآن کریم برای همه بیان فرموده است. مثلاً درمورد خوراکیها آیه ای بسیار صریح داریم که کلو او اشربو او لاتسرفوا. بخورید و بیاشامید ولی اسراف و زیاده روی ننمائید (سوره اعراف آیه 31). شاعر نیز میگوید نه چندان بخور کز دهانت برآید نه چندان کز ضعف جانت برآید. باید به مسئله اعتدال و میانه روی توجه کرد که آیات بسیار صریحی درقرآن داریم حتی درمورد انفاق و بخشش که آنهمه تأکید شده ولی درعین امر به اعتدال گردید در سوره فرقان آیه 67 میفرماید: و الذین اذا انفقوالم یسرفواولم یقتروا وکان بین ذلک قواما- بندگان خوب خداوند کسانی هستند که در بخشش زیاده روی وکوتاهی نمی کنند و اعتدال را رعایت مینمایند. خداوند در سوره اسری آیه 26 تا 30 صریحاً واکیداً از اسراف نهی میفرماید و اسراف کنندگان را برادران شیطان میداند بهرحال قرآن کریم پیروان خود را به شدت از افراط و تفریط نهی میکند و برحذر میدارد.
اصلاح الگوی مصرف در احادیث
1. میانه روی لشگر عقل : « امام کاظم (ع) : در وصیت نامه ای به هشام از میانه روی بعنوان لشگریان عقل و از زیاده روی بعنوان لشگریان جهل یاد کرده است .
2. میانه روی باعث پایداری نعمت می شود : « امام موسی بن جعفر (ع) : کسی که در زندگی میانه روی و قناعت کند نعمت او باقی می ماند و آنکه با تبذیر و اسراف زندگی کند ، نعمتش از بین می رود »
3- زیاده از حد اسراف است : « امیرالمؤ منین (ع) : هر چیزی بیشتر از اقتصاد ( میانه روی ) اسراف است » علاوه بر این در سخنان گوهر بار ائمه و اولیاء الهی (ع) اسراف و زیاده روی به عنوان عوامل تباهی مال و ثروت و از بین رفتن برکت و مقدمه و زمینه فقر و تنگدستی یاد شده است.
4- امام باقر (ع) می فرماید : « هر که قناعت کند به آنچه که خدا به او می دهد، غنی ترین مردم است »
5- امام حسین (ع) فرمود: سقوط تدریجی بنده، به آن است که خداوند نعمتها را بر او فرو می ریزد و او از شکر باز می ماند.
6- پرهیز از اسراف و زیاده روی: رسول الله (ص) می فرمایند : از گونه های اسراف این است که هر چه می خواهی، بخوری. و باز می فرمایند هر که در خرج کردن میانه روی کند، خدا او را بی نیاز می کند و هر که زیاده روی نماید خدا فقیرش می کند و هر کس بزرگی بفروشد، خدا او را در هم می شکند.
…
وضعیت مصرف در ایران
بر اساس گزارش، موسسه «مارکت اوراکل» ایران از نظر ارائه بنزین ارزان سومین کشور و از نظر میزان یارانه پرداختی به این کالا نخستین کشور در میان کشورهای جهان است. متوسط مصرف سوخت خودروهای بنزینی در کشورمان حدود 11 الی 12 لیتر در روز است در حالی که متوسط مصرف سوخت در کشورهای دیگر نظیر آلمان و ژاپن 5/2، در انگلیس 3/5، در فرانسه 9/1، در کانادا 5/6 و در کشور آمریکا 3/7 لیتر در روز است. هر 10 سال یک بار میزان مصرف سوخت در ایران 2 برابر می‌شود اما این نرخ رشد در مقیاس جهانی یک تا 2 درصد بیشتر نیست و میزان سوخت مصرفی جهان در حدود هر 50 سال یک بار 2 برابر می‌شود. یعنی ایران در مقایسه با میانگین جهانی 4 تا 5 برابر بیشتر سوخت مصرف میکند. هم‌اکنون 9 درصد سوخت جهان در ایران و توسط تنها یک درصد جمعیت جهان مصرف می‌شود. و هر ساله بخش قابل توجهی از بودجه سالانه دولت ایران به یارانه بنزین اختصاص می‌یابد در حالی که در صورت مصرف استاندارد، ایران می‌تواند یکی از صادر کنندگان بنزین باشد. سرانه مصرف نان در ایران به گفته معاون وزیر بازرگانی حدود 160 کیلوگرم در سال است که نسبت به کشورهای اروپایی نظیر فرانسه که 56 کیلوگرم و آلمان 70 کیلوگرم در سال است بیش از 2 تا 3 برابر است. براساس گزارش صندوق بین‌المللی پول، ایران دومین کشور جهان از نظر پرداخت یارانه انرژی می‌باشد .مصرف سرانه انرژی در ایران به ازای هر نفر بیش از 5 برابر مصرف سرانه کشوری مانند اندونزی با 225 میلیون نفر جمعیت، 2 برابر چین با یک میلیارد و 300 میلیون نفر جمعیت و 4 برابر کشور هند با یک میلیارد و 122 میلیون نفر جمعیت است که با مقایسه شاخص شدت مصرف انرژى در ایران با بسیارى از کشورهاى جهان، شاهد وضعیت ناهنجار بهره بردارى انرژى هستیم. در بخش ساختمان و مسکن براساس آمار و ارقام منتشره، متوسط مصرف انرژی به ازای هر مترمربع در ایران 6/2 برابر متوسط مصرف در کشورهای صنعتی است که در بعضی از شهرهای کشورمان، این رقم به حدود 4 برابر می رسد. الگوی مصرف آب آشامیدنی بر اساس اعلام بانک جهانی برای یک نفر در سال، یک متر مکعب و برای بهداشت در زندگی به ازای هر نفر به میزان 100 متر مکعب در سال است. بر این اساس، در کشور ما 70 درصد بیشتر از الگوی جهانی آب مصرف می‌شود. از نظر مصرف برق هم ایران نوزدهمین کشور پرمصرف برق در دنیاست در خصوص میزان مصرف گاز ایران بعد از کشورهای امریکا و روسیه در رتبه سوم مصرف جهان قرار دارد. و با ادامه این روند در سال های آینده ایران به یک مصرف کننده بزرگ گاز طبیعی در جهان تبدیل خواهد شد. سرانه مصرف شکر در ایران 29 کیلو گرم است در حالی که میانگین مصرف شکر در جهان 22 کیلو گرم می باشد . و نیز تحقیقات کارشناسان نشان می دهد ایرانی ها 30 درصد بیشتر از میانگین جهانی روغن مصرف می کنند و همچنین مصرف میوه در ایران 4 برابر استاندارد جهانی است. همانطور که مشاهده می کنیم مقایسه میزان مصرف در بخش های مختلف با سایر کشورها، نشان‌دهنده وضعیت بسیار نامطلوب مصرف در اکثر زمینه ها است.
بررسی الگوی مصرف
اصلاح الگوی مصرف در کشورهای جهان
چین
سویا، بومی چین است و مصرف گسترده آن شاید نشانه پایبندی به همان شعار معروف از «تولید به مصرف است»؛ شعاری که بی شک به اصلاح الگوی مصرف نیز کمک می کند.احتمالا که نه؛ قطعا اگر بخواهیم یکی از الگوهای اصلاح الگوی مصرف را مثال بزنیم؛ کشور چین با یک میلیارد و اندی جمعیت درصدر این گروه قرار می گیرد. از لباس پوشیدن تا تولد فرزند در این کشور تحت کنترل کامل اصلاح الگوی مصرف است. لباس های ساده، با پارچه های دوخت داخل، که حتی از نظر رنگ و تنوع پارچه هم اغلب از الگوهای تک رنگ و ساده پیروی می کند، نماد شاخص اصلاح شیوه مصرف است. این را هم یادمان نرفته که فرزند دوم؛ مثل یک مهمان ناخوانده، حتی از کسب هویت یعنی شناسنامه هم محروم است. از اینها که بگذریم؛ تأمین نیازهای غذایی این جمعیت عظیم، بی تردید به یک الگوی منظم از پیش تعیین شده و خاص نیاز دارد. گرایش به مصرف بعضی از انواع خوراکی ها در این کشور، مثل برنج، سیب زمینی، سویا، انواع خوراک های دریایی به ویژه جانوران خاص، که هر کس حاضر به خوردن آن نیست شاید نشانه همین امساک در تولید و مصرف مایحتاج ضروری مردم این کشور باشد. مصرف انواع سوپ های تهیه شده با جانوران دریا که البته بسیار رقیق و نه چندان خوش طعم است، از دیگر عادت های غذایی مردم چین است.
انگلیس
با وجود این که شعبه های رستوران های زنجیره ای «مک دونالدز» در انگلیس کم نیست اما تعداد رستوران های عرضه کننده چیپس و ماهی در این کشور به نسبت شعبه های مک دونالدز، 8 به یک است .اگر قرار باشد بین کشورهای اروپایی نشان اصلاح الگوی مصرف را به کشوری اهدا کنیم؛ بی تردید اسکاتلندی ها و بعد انگلیسی ها نخستین کشورها هستند. شاید شیوه خرید و زندگی مردم انگلیس خاص و تجملی به نظر برسد اما واقعیت این است که به قول خودشان «ما این قدر ثروتمند نیستیم که جنس ارزان بخریم!» در واقع هر چند به نظر می رسد شیوه زندگی مردم انگلیس تجملی است اما در پس این تجمل ظاهری، ادله محکم اقتصادی خوابیده است. یکی از الگوهای جالب مبارزه انگلیس با ورود فرهنگ مصرف گرایی سایر کشورها به ویژه آمریکا به این کشور، مبارزه با حضور رستوران های زنجیره ای « مک دونالد»( MC Donald s) در انگلیس، با بشقاب چیپس و ماهی (Fish &Chips) است .ماهی، چیپس و کمی پنیر؛ غذای سنتی مردم انگلیس است؛ چرا که هر دو محصول یعنی ماهی و سیب زمینی، محصول بومی کشور انگلیس است. این بشقاب ویژه یعنی چیپس و پنیر؛ مثل آبگوشت و اشکنه ما، بومی انگلیس است. مردم این کشور به قدری به این خوراک سنتی شان تعصب دارند که آمارها نشان می دهد با وجود این که شعبه های مک دونالدز در این کشور کم نیستند اما تعداد رستوران های چیپس و ماهی در انگلیس در مقابل تعداد شعبه های مک دونالدز 8 به یک است. سنت گرایی مرم انگلیس اولا به راهی برای حفظ فرهنگ بومی و در ثانی استفاده از 2 محصول داخلی در مقابل استفاده از محصولات غذایی وارداتی تبدیل شده است.
هند
می دانیم کیفیت برنج هندی خوب نیست اما یکی از مهم ترین برنامه های دولت هند، اصلاح انواع برنج های تولید شده در این کشور، با هدف جلوگیری از به هدر رفتن این محصول و جایگزین شدن انواع وارداتی آن است.مردم هند هم مانند مردم خیلی از کشورهای جهان، بعضی شاخصه های رفتاری و فرهنگی ویژه دارند که با همان ها میان دیگران شاخص شده اند. جمعیت این کشور هم که خودش شاخصه مشخصی است. که وضعیت زندگی مردم این کشور را به شدت دستخوش اختلاف طبقاتی کرده است. می گویند در کشور هند، طبقه متوسط تعریف و مفهومی ندارد! یعنی عده ای به قدری از نظر مالی تأمین هستند که نمی دانند چه بکنند و عده ای دیگر به قدری ندارند که نمی دانند با این نداری چه کنند به همین دلیل الگوی مصرف هندی ها ویژگی های خاص خودش را دارد. اما یک نکته را فراموش نکنیم که فقیر و غنی، دست از سر برنج و ادویه بر نمی دارند. انگار بر اساس یک قانون نانوشته، برنج و ادویه زینت بخش سفره فقیر و غنی است.
فرانسه
یکی از هدایای مهم فرانسوی ها و اصلا بهتر است بگوییم یکی از تحفه های ارزشمند آنها، آن هم برای افراد مهم، پنیر است. به نظرتان انتخاب هدیه کاملا وطنی خود اصلاح الگوی مصرف نیست؟ شاید تولید و مصرف بعضی از خوراکی ها، به ظاهر اصلا ربطی به اصلاح شیوه مصرف نداشته باشد. مثلا این که در فلان کشور، فلان محصول از در و دیوار به صورت خودرو، می روید. پس استفاده مردم آن کشور، نه نیاز و نه ربطی به قضیه اصلاح الگوی مصرف ندارد. در واقع وفور نعمت درباره یک یا چند محصول به حدی است که می شود حکایت آش کشک خاله؛ که اگر بخورید یا نخورید، پای شان است . بخورند، خورده اند و نعمت خدا به هدر نمی رود اگر هم نخورند، تقصیر آنها نیست؛ ازدیاد محصول، خود به خود ضایعات و تلفات آن را هم در پی دارد.اما قضیه این طوری ها نیست. در کشور ما هم خیلی از محصولات کشاورزی همین طوری به صورت خودرو از زمین سر بلند می کنند ولی ما استفاده صحیح از آنها را مثل خیلی از کشورها یاد نگرفته ایم. فرانسه یکی از کشورهایی است که انگور و سیر و پنیر آن به اندازه چای و برنج و زعفران ما معروف است اما آنها بلدند چه کنند و ما نه! فرانسوی ها نه تنها در کاشت و داشت و برداشت اولی و دومی کلی دقت و سلیقه به خرج می دهند بلکه از یک شیر ناقابل صد نوع پنیر صنعتی و سنتی تولید می کنند. مهمتر این که مردم فرانسه بر خلاف ما که جز چندین نوع، چای و برنج کشورمان را خیلی دوست نداریم و دور از چشم همه، دنبال انواع خارجی آن هستیم، آنها جز پنیر و انگور و حتی همان سیر ناقابل خودشان لب به محصول دیگری نمی زنند. باورتان می شود یکی از هدایای مهم فرانسوی ها و اصلا بهتر است بگوییم یکی از تحفه های ارزشمند آنها که برای افراد مهم می برند، پنیر و آب انگور است؟ این به نظرتان انتخاب هدیه وطنی خود اصلاح الگوی مصرف و وابستگی به محصولات داخلی نیست؟
آسیب شناسی الگوی مصرف کنونی در ایران
شناخت و تحلیل الگوی مصرف ملی، ازآن رو مهم است که ما را در جهتگیری و سیاستگذاریهای کلان اقتصادی یاری میکند؛ زیرا مصرف، بخش اصلی اقتصاد هر کشوری است. آمار موجود حاکی از آن است که بیش از 80 درصد از درآمد ملی در سالهای 1370 به بعد را خانوادهها و دولت مصرف کرده‌اند. شناخت و تحلیل الگوی مصرف ملی، ازآن رو مهم است که ما را در جهتگیری و سیاستگذاریهای کلان اقتصادی یاری میکند؛ زیرا مصرف، بخش اصلی اقتصاد هر کشوری است. باید بدانیم نیروهای اثرگذار بر الگوی مصرف ملی کشور چه هستند؟ آیا الگوی مصرف کنونی، جهتگیری توسعهای دارد یا ضد توسعه است؟ ضعفها و آسیبهای اصلی الگوی کنونی چه هستند؟ چه راهکارهایی برای برطرف شدن این ضعفها وجود دارد؟ برای پاسخ به این پرسشها، نخست آسیبهای الگوی مصرف ایران را بررسی و سپس راهکارهایی برای تصحیح این الگو پیشنهاد میکنیم.
یک ـ بالابودن سطح مصرف
مصرف، یکی از دو رکن اصلی تشکیل‌دهنده تابع درآمد ملی است. رکن دیگر این تابع، پسانداز است که این دو با هم رابطه معکوس دارند؛ هر چه مقدار مصرف از درآمد ملی کمتر باشد، فرصت برای پسانداز و در نتیجه سرمایهگذاری بیشتر در جامعه فراهم می‌شود. الگوی مصرف جامعه ما در این زمینه قابل تأمل است. نکته مهم آنکه، سهم مصرف از درآمد ملی بالاست. آمار موجود حاکی از آن است که بیش از 80 درصد از درآمد ملی در سالهای 1370 به بعد را خانوادهها و دولت مصرف کرده‌اند. نامعقول بودن الگوی مصرف در کشور به اندازه‌ای جدّی است که برخی از مصارف در ایران، رشد بالاتری نسبت به مصرفیترین کشورها دارد. برای نمونه، رشد مصرف فرآوردههای نفتی در ایران در سال 1375 نسبت به سال قبل، 6.7درصد بوده است . رشد مصرف فرآوردههای نفتی در ایران حتی از میانگین رشد مصرف در خاورمیانه و جهان نیز بیشتر بوده است و این در حالی است که رشد مصرف در خاورمیانه، به‌طور متوسط کمتر از 2.6 درصد بوده است.
دو ـ مُدگرایی
مُد، یک هوس عمومی است که از ضعفهای روحی انسان احساس کمبود و حقارت، چشم و همچشمی و تمایل به اثبات برتری سرچشمه میگیرد و از آن بهره میجوید. مُد گرایی، انحرافی است که بلای جان جوامع بشری شده است. هرچند در گسترش مُد ، عامل روانی مصرف کننده بسیار اثرگذار است، عوامل اجتماعی و اقتصادی مانند تبلیغات، عرضه بیش از حد کالا، ایجاد نیاز به مصرف و از همه مهمتر تهاجم فرهنگی اثر فراوان دارد. باید توجه کرد که مُد ، کالای نو عرضه نمیکند، بلکه تنها موجب تغییر شکل و مشخصات ظاهری کالا می‌شود و هرچند به ظاهر در پی ارضای سلیقههای تنوع‌طلب است، مایه اتلاف وقت، پول و انرژی مصرف‌کننده می‌شود. بنابراین، افزون بر لطمه زدن به اقتصاد خانواده، اقتصاد کشور را نیز به سمت وابستگی سوق میدهد و مقدار قابل توجهی از درآمد ملی صرف آن می‌شود. غالباً محور این مصرفها زنان هستند.
سه ـ اتکای درآمد ملی بر نفت
درآمد ملی، عاملی اصلی در تعیین الگوی مصرف یک کشور است. اگر منابع تجهیز درآمد ملی، در عین متنوع بودن، از ثبات نسبی برخوردار باشند، میتوان الگوی مصرف مناسب و برنامه‌ریزی شدهای برای آن کشور تدارک دید. در ایران، درآمد ملی متکی بر درآمد نفت است. از طرفی، قیمت نفت تحت تأثیر عواملی متعدد و غالباً سیاسی است. در واقع، میتوان گفت در بازار جهانی، بیشتر صادرکنندگان نفت به دلایلی نمی‌توانند قیمت کالای راهبردی خود را تعیین کنند و بیشتر قیمتپذیر هستند بنابراین، مصرف و سرمایهگذاری و دیگر عوامل اقتصادی کشور ما که از درآمد ملی اثر می‌پذیرند، با نوسان قیمت نفت دچار نوسان میشوند.
چهار ـ مصرف نمایشی و پرستیژی
مصرف‌زدگی در ایران نوعی تفکر جدید و تجدد به شمار میآید و به تعبیر چارلز هَندی: “حتی منشور پر لاف و گزاف شهروند انگلیسی [در اینجا، ایرانی] در عمل، منشوری مرتبط با مصرف و مصرفزدایی است “.در جامعه کنونی ما، بخشی از مصرف، نه به دلیل نیاز به کالاهای خریداری شده، بلکه به دلیل کسب جایگاه و منزلت بالاتر صورت میپذیرد که آن را “مصرف پرستیژی “مینامند. دوزنبری معتقد است که برخی مصارف به خاطر چشم و همچشمی و به نمایش گذاشتن و براساس مقیاسهای ظاهری مانند اتومبیل، لباس و… برای کسب احترام و فخرفروشی است که از آن با عنوان ـ تأثیر نمایش ـ نام میبرد. مصرف نمایشی و تقلیدی در بلندمدت، مانع افزایش نرخ رشد پسانداز می‌شود که بیشتر از راه القای فرهنگی و به کمک مجلات، فیلم و سفرهای خارجی، از کشورهای پیشرفته به کشورهای در حال توسعه منتقل می‌شود. پدیده تقلید از مصرف خارجی، نه تنها در میان مصرفکنندگان خصوصی که میان سازمانهای دولتی نیز به چشم میخورد؛ زیرا با خرید کالاهای خارجی، انگیزه “مصرف پرستیژی ” به وجود میآید. برای نمونه، درحالی‌که برای تولید صنعت نساجی کشور تقاضای کافی وجود ندارد، مصرفکنندگان از انواع و اقسام پارچه و پوشاک خارجی در بازارهای کشور استقبال میکنند. مصرف نمایشی موجب می‌شود انسان هویتی مصنوعی در جامعه بیابد و بتپرست مدرن شود. قشرهای محروم نیز برای پوشاندن درد ناکامی خویش بعد از دریافت اندک درآمد، به تقلید مصرفی روی می‌آورند و درآمد خود را در جهت تقویت سود تولیدکنندگان تجملی یا واردکنندگان آن، به هدر میدهند.
پنج ـ گرایش برخی دولتمردان به رفاه‌طلبی، پس از جنگ
اصلیترین آفت الگوی مصرف در ایران در سالهای پس از جنگ تحمیلی، ریشه در سیاستهای آگاهانه دولت دارد. در طول این سالها حرکتهای نیازآفرین و به اصطلاح “مانور تجمل ” از سوی دولت، در کنار نمایش رفاهزدگی و تجمل‌گرایی از طرف ثروتمندان موجب شد مصرف افزایش یابد. جانشین شدن فرهنگ تجمل‌گرایی به جای ضروری‌گرایی، اخلاق عملی تجمل‌گرایانه مسئولان در قالب سمینارهای دولتی، واردات مدرنترین اتومبیل‌ها بهویژه از سال 1370 به بعد، واردات انواع کالاهای لوکس خارجی، نمایشگاههای بین‌المللی اتومبیل و دیگر کالاهای مدرن در سال 1371 و مانند آنها، نشانه عزم دولت در تقویت رفاه‌طلبی بود. ساخت برجها و رستورانهای گران‌قیمت، هتلهای چند ستاره، رواج مسافرتهای خارج از کشور، آزادی واردات انواع کالاهای آرایشی (حداقل تا اواخر1373) آزادی ورود انواع سیگارهای خارجی، نوشابههای خارجی، اشیای هنری، اشیای گران‌قیمت باستانی، ورود مروارید اصل، زیورآلات فانتزی، پَر آماده و اشیای ساخته شده از پَر، گلهای مصنوعی، اشیای ساخته شده از موی انسان و مانند آنها از این حرکت حکایت میکند. نکته اساسی دیگر در بحث الگوی مصرف کنونی ایران این است که الگوی توسعه و الگوی مصرف ما، الگویی وارداتی و کپی شده از نسخههای تجویزی بانک جهانی و صندوق بین‌المللی پول است. این در حالی است که در کشور ما هنوز تولید به مرحلهای نرسیده است که بتواند، نیاز مصرفی جامعه را تأمین کند و با این روند، هر روز بین میزان مصرف و تولید داخلی، شکاف بیشتری ایجاد می‌شود. به تعبیر دیگر نمیتوان تولید بنگلادشی داشت و مصرف آمریکایی.
شش ـ توزیع نابرابر درآمد و شکاف طبقاتی
توزیع ناعادلانه ثروت بین طبقات اجتماع یکی از موانع اساسی ایجاد الگوی مصرف منطقی و متناسب در کشور ماست. دیوید کلمن درباره این مضمون مینویسد: توزیع درآمد، عامل مهمی در تعیین الگوی مصرف یا ترکیب مصرف کل در جامعه است؛ زیرا:
اولاً گروههای متفاوت درآمدی، سبد کالایی متفاوتی را مصرف میکنند. احتمال می‌رود که توزیع درآمدی به شدت نابرابر، تقاضا برای کالاهای مصرفی بادوام، کالاهای تجملی و غیره را افزایش دهد و تقاضا برای اقلام اساسی و ضروری با مصرف انبوه ( مثل پارچه و منسوجات ) را کاهش دهد. ثانیاً تغییر در ترکیب مصرف کل به تغییر ترکیب واردات میانجامد؛ زیرا گروههای متوسط درآمدی، به احتمال زیاد، کالاهای وارداتی و یا کالاهای تولید شده داخل را مصرف میکنند ( هرچند ممکن است فقیران نیز از چنین کالاهایی استفاده کنند). در نتیجه، صنایع موجود اغلب به تولید کالاهای غیر ضروری مورد نظر طبقات ثروتمند میپردازد .ثالثاً افزایش واردات نیز موجب بدتر شدن وضع تراز پرداختها می‌شود. همچنین ممکن است دیگر بخشها نتوانند در برابر افزایش تقاضا به اندازه کافی واکنش نشان دهند؛ در نتیجه فشارهای تورمی بروز میکند و در اینجا آنچه انسداد ساختاری (structraul lock) نامیده می‌شود، تحقق می‌یابد. متأسفانه در سالهای پس از جنگ شاهد پیدایش پدیدههای اجتماعی و اقتصادی غیرمنتظره‌ای هستیم که هیچگونه تناسبی با ارزش زیربنایی و اساس عدالت اسلامی ندارند. ظهور پدیدههای ناهنجاری مانند روند فزاینده افزایش شکاف طبقاتی، پیدایش اقلیت ممتاز و مرفه 15 درصدی که 85 درصد ثروت جامعه را در قبضه دارد، رشد قارچ‌گونه برجها و کاخهای چند میلیارد تومانی و اتومبیلهای گرانبها حتی چند میلیارد تومانی در تهران که برخی از مسئولان هم به آن معترف و معترض شدهاند، از شواهد بارز و مؤید این ادعاست.
نتیجه گیری
آنچه برای اصلاح الگوی مصرف و دست‌یابی به فرهنگ بهینه‌ی مصرف در کشور دارای اهمیت می‌باشد این است که اصلاح الگوی مصرف نیازمند تبیین استراتژی و تعیین خط‌مشی های عملی است که طی آن، این اصل به یک شعار تغییر ماهیت ندهد. در واقع لازمه دست‌یابی به این مهم در کشور، خیزش و حرکتی عمیق از سوی مسئولان و همه آحاد جامعه می‌باشد. لذا می‌بایست همگی این اصل را یک ضرورت دانسته و فعالیتهای خود را در راستای رسیدن به این اصل مهم برنامه‌ریزی نمایند و برای دست‌یابی به این امر فرهنگ‌ساز اقدام نمایند. آنچه که رهبر فرزانه انقلاب بر آن تأکید می‌ورزند، این است که “همه به‌خصوص مسئولان قوای سه‌گانه، شخصیت‌های اجتماعی و آحاد مردم باید در مسیر تحقق این شعار مهم، حیاتی و اساسی یعنی اصلاح الگوی مصرف در همه زمینه‌ها، برنامه‌ریزی و حرکت کنند تا با استفاده صحیح و مدبرانه از منابع کشور، مصداق برجسته‌ای از تبدیل احوال ملت به نیکوترین حال‌ها، ظهور و بروز یابد. ” بنابراین تأکید رهبر معظم انقلاب بر اصلاح الگوی مصرف نشان‌گر این موضوع به‌عنوان بستری مناسب برای شکوفایی و دست‌یابی به اقتدار ملی است. لذا پرهیز از شعارزدگی و حفاظت و صیانت از اصل موضوع به عنوان مهم‌ترین عامل در مسیر اصلاح الگوهای مصرفی و همچنین تبیین و تحقق آن، وظیفه اصلی همه مردم و مسئولین به‌شمار می‌رود.
راهکارهای پیشنهادی
یک ـ یکی از تحولات اساسی که باید در الگوی مصرف فعلی ایران به وجود آید، تغییر سلیقه مردم از کالاهای خارجی به سوی کالاهای تولید داخل است. در شرایط کنونی با وجود اینکه در بسیاری از زمینه‌ها، تولید داخلی می‌تواند نیازهای جامعه را برطرف کند، مصرفکنندگان ترجیح میدهند از کالاهای مشابه خارجی استفاده کنند که این گرایش را میتوان ناشی از باورهای فرهنگی شکل گرفته در طول سالهای پی‌درپی و نیز کیفیت غیر استاندارد تولیدات داخلی دانست. بدیهی است که اصلاح انگیزه مصرف و جهتدهی گرایش مردم به سوی کالاهای ساخت داخل، با صدور بخش‌نامه انجام نخواهد شد، بلکه از طریق ارتقای فرهنگ مصرف و تولید جامعه ممکن خواهد شد. مردم باید احساس کنند که تحمل فشارهای ناشی از کاهش مصرف و یا تغییر گرایش به سوی مصرف تولید داخلی، در نهایت به نفع خودشان است و به ایجاد نوعی اقتصاد و روابط اجتماعی درونی و مطلوب میانجامد. باید فرهنگ اعتماد به کالای داخلی را در جامعه نهادینه کرد و با تقویت باور عمومی نسبت به کالاهای آزموده شده، الگوی مصرف داخلی را بهبود بخشید. برای بهبود کیفیت تولید باید نظام توزیع را سامان داد؛ زیرا در شرایط کنونی بازار، سهم سود عوامل توزیع، بیشتر از تولیدکنندگان است و این در کیفیت تولید داخلی اثر می‌گذارد. اینکه به غلط، روی برخی اجناس عبارت “برای صادرات ” نوشته می‌شود، این‌گونه وانمود میکند که ما در کشور تنها کالاهای بی‌کیفیت مصرف میکنیم، ولی باید جنس بهتر را مصرف کنیم. باید دانست که توجه به بهبود کیفیت کالا برای تأمین بازار مصرف داخلی، به مراتب مهمتر از توجه به راهبرد توسعه صادرات و بازاریابی خارجی است.
دو ـ وضع نابهنجار مصرفی جامعه به‌گونه‌ای است که نمیتوان آن را تنها با برنامه‌های اخلاقی کنترل کرد، بلکه دولت باید با کنترل مصرف و معرفی فرهنگ ریاضت و قناعت، راه رسیدن به اقتصادی سالم، شکوفا و پویا بر پایه اصول مکتب اسلام را هموار کند.
سه ـ الگوی مصرف را نمیتوان تنها با افزایش قیمتها تغییر داد، بلکه باید همراه با روشهای تبلیغاتی و آموزش و برانگیختن مردم به شیوه زندگی اسلامی، امتیازهای مالیاتی و… برای صرفه‌جویان، پیشبینی یا مجازاتهایی برای اسراف‌گران اعمال شود.
چهار ـ معرفی الگوهای مصرفی همسو با شئون اسلامی در زمینه مصرف امکانات. می‌تواند عامل مؤثری در تغییر روش مصرف و نیز منتقد اثرهای منفی آن باشد. عالمان دین می‌توانند با معرفی الگوهای برانگیزاننده دینی، به محدود کردن امیال مردم به کالاها و الگوهای مصرفی بپردازند. جهتگیری ارزشی، شروع مفیدی برای یک گفتار منتقدانه دینی از مصرفگرایی به عنوان فعلی حرام و عملی همسو با نظام سرمایه داری است.
مقاله بررسی الگوی مصرف توسط کارشناسان واحد تحقیق و توسعه مرکز آموزش مجازی پارس تدوین گردیده است .
منبع : پارسی بلاگ
